Του Νίκου Κοτζιά
Το θάρρος της γνώμης και η ελευθερία έκφρασης: παρρησία
Ποιο είναι το καθήκον των ανθρώπων της πνευματικής εργασίας, στις σημερινές δύσκολες συνθήκες; Κατά τη γνώμη μου το καθήκον τους είναι διττό. Πρώτον, να διασφαλίσουν τη δυνατότητα ελεύθερης έκφρασης γνώμης όλων. Δικαίωμα, όμως, ανεπαρκές. Σε αυτό οφείλουν να προσθέσουν το δικαίωμα και την υποχρέωση του θάρρους γνώμης. Της παρρησίας. Πρόκειται για μια στάση ζωής που αποτέλεσε θεμέλιο στην αθηναϊκή δημοκρατία και του διαφωτισμού.Άλλο Ελευθερία γνώμης και άλλο η ελεύθερη έκφρασή της
Όλα τα συντάγματα δυτικού τύπου διασφαλίζουν το δικαίωμα της ελεύθερης διατύπωσης από κάθε πολίτη της γνώμης του, αρκεί αυτή η γνώμη να μην οδηγεί στην υπόσκαψη των βάσεων επί των οποίων θεμελιώνεται αυτό το ίδιο το δικαίωμα. Κατά τη γνώμη μου, αυτό το δικαίωμα εμπεριέχει στοιχεία παθητικότητας: «δικαιούμαι γνώμης» ως ένα, όμως, εν δυνάμει δικαίωμα. Δεν αποτελεί υποχρέωση. Αν θέλω του κάνω χρήση, αν όχι, δεν του κάνω. Μπορώ να διατυπώσω γνώμη, διότι δεν υπάρχει κανένας κατασταλτικός μηχανισμός παρέμβασης κατά την εκφορά της.
Παρόλο που δεν υπάρχει κάποιος ορατός χωροφύλακας καταστολής της γνώμης του, δεν είναι λίγες οι φορές που ένας πολίτης έχει αναστολές να εκφέρει τη γνώμη του και μάλιστα δημόσια. Γιατί συμβαίνει αυτό; Ο Φουκώ το απάντησε εξηγώντας ότι σε τέτοιες περιπτώσεις οι άνθρωποι έχουν «εγκαταστήσει έναν χωροφύλακα στον εγκέφαλο» που τους αυτολογοκρίνει. Που μπροστά στον κίνδυνο να υπάρξει τιμωρία εξαιτίας του περιεχομένου της εκφερόμενης γνώμης, απώλεια εργασίας, φιλίας, κύρους, αναγνώρισης από την παρέα ή τον «προϊστάμενο» αποφεύγουν να διατυπώσουν δημόσια για ότι θεωρούν αληθινό και ορθό. Για αυτό, ο μέσος πολίτης τείνει σε αυτοπεριορισμό ως προς την άσκηση του δικαιώματος στην ελευθερία της γνώμης.
Ισηγορία και παρρησία: η ιστορία διδάσκει
Προκειμένου ο πολίτης να εκφράζει τη γνώμη του ελεύθερα, δεν αρκεί το δικαίωμα σε αυτή την ελευθερία, αλλά οφείλει να διαθέτει και το θάρρος άσκησης αυτού του δικαιώματος. Να διαθέτει, δηλαδή, παρρησία. Να έχει διαπαιδαγωγηθεί από το οικογενειακό του περιβάλλον, στο σχολείο, στο εσωτερικό των οργανώσεών που ανήκει ή άνηκε καθώς και στο μεγάλο πεδίο της κοινωνίας στην υπεύθυνη άσκηση της παρρησίας, έτσι όπως μας είχαν διδάξει οι πολίτες της αθηναϊκής δημοκρατίας. Το δικαίωμα έκφρασης γνώμης στην αθηναϊκή δημοκρατία ήταν ένα δικαίωμα ίσο για όλους, η ισηγορία Αντίθετα η προτροπή και το θάρρος έκφρασης γνώμης, η παρρησία, απαιτούσε ειδικά χαρακτηριστικά.
Μπορεί στην σημερινή ελληνική δημοκρατία να έχει καταχωρηθεί το δικαίωμα στην ισηγορία (με πολλαπλές παραβιάσεις, ιδιαίτερα ως προς την ισχύ των ΜΜΕ), αλλά αυτό για το οποίο δεν φροντίζει η πολιτεία και το εκπαιδευτικό σύστημα είναι η διασφάλιση της παρρησίας των πολιτών. Η παρρησία ως το δικαίωμα και η προτροπή έκφρασης γνώμης και πάλης για αυτή. Ως η άρνηση των αυλοκολάκων. Ως μια συνθήκη εντός της οποίας οι πολίτες δεν επιδιώκουν να είναι ευχάριστοι και μόνο. Αντίθετα, επιθυμούν να υπηρετούν τα μακρόχρονα συμφέροντα της πολιτείας, του δημοκρατικού συστήματος και την επιτυχία των ηγετών της χώρας.
Η παρρησία δεν είναι απλά η ελεύθερη έκφραση γνώμης. Αλλά η έκφραση αυτού που ο κάθε υπεύθυνος πολίτης θεωρεί ως ορθό, απαραίτητο να ειπωθεί και χρήσιμο για το μέλλον του ενός ή άλλου θεσμού, αν όχι όλης της χώρας. Είναι η επιμονή στη διατύπωση αυτού που θεωρείται ως αληθινό. Όπου το αληθινό, σύμφωνα και με την ινδική φιλοσοφία, είναι και δίκαιο. Δυστυχώς, στην ελληνική κοινωνία η παρρησία θεωρείται, ακόμα, ως ελάττωμα, αν όχι και αιτία εχθρότητας. Και αυτό, διότι αφενός υπάρχουν τα συμφέροντα που δεν επιθυμούν να λέγονται σκληρές αλήθειες για τον χαρακτήρα όσων προωθούν, και διότι, αφετέρου, πολλοί ηγέτες θεωρούν ότι ο αγγελιοφόρος της σκληρής αλήθειας είναι υπεύθυνος για τα προβλήματα που αποκαλύπτονται μέσω αυτής.
Ο Περικλής, ενόψει του Πελλοπονησιακού πολέμου πήρε με θάρρος το λόγο και υπέδειξε τον πόλεμο αντί της ειρήνης. Ταυτόχρονα υπογράμμισε ότι τον προτείνει όχι επειδή η νίκη θα ήταν σίγουρη, αλλά παρά τα ρίσκα ήττας που με παρρησία ανέφερε. Ο Περικλής, δηλαδή, διατύπωσε το τι θεωρούσε ως ορθό, χωρίς να κρύψει τα προβλήματα που θα προέκυπταν εάν οι Αθηναίοι υιοθετούσαν τις προτάσεις του. Συνολικά, η λειτουργία της Αθηναϊκής δημοκρατίας, τουλάχιστον στις καλύτερες στιγμές της, συνέδεε την αναζήτηση της αλήθειας με τη δημοκρατία και προσπαθούσε να δώσει χώρο και χρόνο σε εκείνους που είχαν διαφορετική γνώμη από το «ρεύμα» απόψεων που κυριαρχούσε. Διότι ο υποστηρικτής των απόψεων της πλειοψηφίας, δεν χρειαζόταν να έχει παρρησία. Απλά στήριζε αυτά που ενθουσίαζαν το πλήθος και επαναλάμβανε αυτά που ήθελε το τελευταίο να ακούσει. Ο έχων διαφορετική γνώμη, εφόσον είχε επάρκεια επιχειρηματολογίας, ενδιέφερε περισσότερο. Ακόμα και αν οι γνώμες του δεν υιοθετούνταν, τουλάχιστον φώτιζαν κάποιες πλευρές των ζητημάτων που προέκυπταν με βάση τις επιλογές της «πλειοψηφίας».
Είναι φανερό, ότι όποιος με παρρησία διατυπώνει τη γνώμη του το κάνει προκειμένου να κερδίσει η γνώμη του επιρροή. Δεν τον ενδιαφέρει η διασφάλισή του εαυτού του, αλλά η «προώθηση» της γνώμης του. Οι χειρότεροι αντίπαλοι μιας τέτοιας στάσης, είναι, ασφαλώς, οι μη έχοντες οποιαδήποτε γνώμη. Ο έχων παρρησία αναλαμβάνει και ρίσκα. Δεν τυχαίνει μόνο αναγνώρισης, αλλά μπορεί και να αποκλειστεί ως μη ευχάριστος από εκείνους που έχουν συνηθίσει να είναι ευχάριστοι ή επιθυμούν να έχουν γύρο τους ευχάριστους ανθρώπους. Η παρρησία είναι με άλλα λόγια, ή έπρεπε να είναι, συστατικό της Δημοκρατίας όπως έχει ήδη αποδείξει με τα έργα του ο Ευριπίδη, εδώ και 24 αιώνες.
Το θάρρος της γνώμης έναντι του ηγεμόνα και η παρρησία του τελευταίου
Η διαμάχη του Πλάτωνα όταν μετάβηκε στη Σικελία προκειμένου να εργαστεί ως δάσκαλος του Δίον, όσο και τα γραπτά μεγάλων Κινέζων σοφών που εργάζονταν στην δημόσια διοίκηση, καθώς, επίσης, οι συμβουλές του Μακιαβέλλι προς τον Πρίγκιπα, όλα αυτά έδειξαν ότι η παρρησία είναι απαραίτητη τόσο ως προς τον Δήμο της κοινωνίας, αλλά και ως προς τον κάθε φορά ηγεμόνα. Απαραίτητη και όταν αποσκοπεί στην διατύπωση, όπως έδειξε ο Πλούταρχος, της όποιας σκληρής αλήθειας προς την ψυχή του ηγεμόνα. Στο ξεβόλευμά του. Στην αποτροπή απώλειάς χρόνου. Στην άρνηση της επιλογής μιας ευχάριστης διαδρομής που οδηγεί το πολιτικό σύστημα και άλλους θεσμούς, στην καταστροφή. Και αυτό, παρόλο που μια τέτοια παρρησία αποτελεί ψυχικό βάρος τόσο και για εκείνον που την διατυπώνει, όσο και για εκείνον που οφείλει να την ακούσει και να τη λάβει υπόψη του.
Ο Ιμμάνουελ Καντ, υπογράμμιζε ότι ο άνθρωπος οφείλει να σπάει τα ίδια του τα δεσμά που τον οδηγούν στην οκνηρία της μη αναζήτησης της αλήθειας. Ιδιαίτερα, μάλιστα, όταν αυτό ήταν αποτέλεσμα φόβου έναντι της αλήθειας. Αυτό σημαίνει, τόνιζε ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος του διαφωτισμού, ότι ο άνθρωπος οφείλει να υπερβαίνει την εσωτερική του τάση να βολεύεται. Την τάση να λειτουργεί ως στρουθοκάμηλος που δεν θέλει να αντικρίζει τα πραγματικά προβλήματα, ιδιαίτερα όταν αυτά είναι πολλά και στενόχωρα. Πρόκειται για μια τάση που μπορεί συχνά να καταλάβει τον νου και τη ψυχή πολιτικών, όπως έδειξε και η περίπτωση του Κ.Καραμανλή, αλλά και η συμπεριφορά πολλών άλλων πρωθυπουργών της χώρας ιδιαίτερα κατά τη δεύτερη θητεία τους. Η παρρησία για τον πολιτικό, σε αυτή την περίπτωση σημαίνει να λέει την αλήθεια στον εαυτό του. Να μην την κρύβει στη φυλακή των ενοχών του. Να διαθέτουν, τόσο ο έχων το θάρρος της γνώμης πολίτης, όσο και ο πολιτικός παρρησία. Τον κοινό νου και τη δυνατότητα εντοπισμού και κατανόησης της αλήθειας. Να διαθέτουν στερεή ηθική συνείδηση και την δυνατότητα να κρίνει κριτικά γεγονότα και πράξεις.
Πιστεύω ότι είναι προς το συμφέρον του πολιτικού να διαθέτει ανθρώπους γύρο του με παρρησία. Είναι προς το συμφέρον της κοινωνίας να διαθέτει ηγέτες και διανοούμενους οι οποίοι αντί να τρέχουν πίσω από πλουσιοπάροχα προγράμματα διαθέτουν κριτική σκέψη πάνω στα μεγάλα προβλήματα της κοινωνίας. Σε τελευταία ανάλυση, το θάρρος της γνώμης, η παρρησία, όπως και η ίδια η αλήθεια, όταν ορθά αξιοποιούνται και ασκούνται, αποτελούν πλούτο και παραγωγική δύναμη για την κοινωνία.
Νίκος Κοτζιάς: Καθηγητής Πανεπιστημίου Πειραιώς. Ένας από τους κορυφαίους διανοούμενους της νεότερης ιστορίας μας. Μέλος της ομάδας μας είχε την τύχη να είναι ένας από τους εκατοντάδες μαθητές τους και αυτά που μας μεταφέρει για τις ρητορικές δυνατότητες του κ. Κοτζιά στα ακαδημαϊκά έδρανα είναι λίαν επιεικώς... εξαιρετικά!!! Σήμερα, λοιπόν, εγκαινιάζουμε μια νέα στήλη αναρτώντας σε τακτικά χρονικά διαστήματα άρθρα του κ. Κοτζιά.
