Οι «Τσουκαλάδες» του Τυρνάβου

ΜΙΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΤΕΧΝΗ ΑΙΩΝΩΝ ΧΑΝΕΤΑΙ

* Οι αδελφοί Καλύβα συνεχίζουν, από το 1824, την οικογενειακή τεχνική της αγγειοπλαστικής

Κείμενο Κώστας Τσόλας

Φωτ.: Λεωνίδας Τζέκας Ήταν κάπου στη δεκαετία του ’50 όταν δύο νέα παιδιά, δύο αδέλφια, ο πρώτος αμέσως μετά το δημοτικό και δεύτερος μετά το γυμνάσιο, οι οποίοι πήραν το βαρύ φορτίο της οικογένειας πάνω τους. Ήταν ο Νίκος και ο Χαράλαμπος Καλύβας, γιοι του Γιώργου Καλύβα, γνωστού αγγειοπλάστη του Τυρνάβου ο οποίος μαζί με τα αδέλφια του συνέχιζαν την παράδοση της οικογένειας από το 1824. Επί τουρκοκρατίας, αλλά και στη συνέχεια ο Τύρναβος, μέχρι και το Μεσοπόλεμο είχε δεκαέξι εργαστήρια αγγειοπλαστικής, η παραγωγή των οποίων κάλυπτε τις ανάγκες της ευρύτερης περιοχής. Τα χρόνια όμως περνούσαν και άλλαζαν, όπως άλλαζαν και οι συνήθειες των ανθρώπων. Έτσι μια τέχνη που ξεκίνησε στη νεολιθική εποχή και ήταν γνωστή από το 6000 π. Χ., στα χρόνια των αρχαίων Ελλήνων μεγαλούργησε και σήμερα τα μουσεία όλου του κόσμου κοσμούνται από διαφόρων ειδών κεραμικά αγγεία και κράτησε ζωντανή χιλιάδες χρόνια, μέσα σε λίγες δεκαετίες πέρασε στην ιστορία. Βέβαια σήμερα υπάρχουν σύγχρονες μονάδες αγγειοπλαστικής, αλλά ο τροχός και η «κλωτσιά» με το πόδι για να γυρίζει χάθηκε πλέον. Συναντήσαμε στο τελευταίο εν ενεργεία παραδοσιακό εργαστήριο αγγειοπλαστικής τους αδελφούς Νίκο και Χαράλαμπο Καλύβα, 66 και 70 χρόνων αντίστοιχα, να πλάθουν με τα χέρια τους και την τεχνική που κληρονόμησαν από τους προγόνους τους τα τελευταία αγγεία. Οι αγγειοπλάστες ή αλλιώς οι τσουκαλάδες κατασκεύαζαν πήλινα δοχεία για όλες τις χρήσεις. Άλλωστε όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο κ. Χαράλαμπος Καλύβας, παλαιότερα δεν υπήρχαν στην Ελλάδα τα εισαγόμενα, κυρίως από την Ευρώπη και την Κίνα γυάλινα δοχεία έτσι τα πήλινα ήταν αναγκαία για την καθημερινότητα, είτε αυτή είχε να κάνει με τις ανάγκες του σπιτιού είτε με τη φύλαξη αγροτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων όπως ήταν το λάδι, το σιτάρι, το αλεύρι, το κρασί και το τσίπουρο, αλλά ακόμα γλυκά τουρσιά και οτιδήποτε άλλο ήταν χρήσιμο και έπρεπε να φυλαχθεί και να προστατευτεί. Τα «τσανάκια», τα πήλινα αγγεία ήταν μέρος της καθημερινότητας. Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ  Όπως μας εξιστορεί ο κ. Νίκος Καλύβας, για να κατασκευαστεί το αγγείο χρειάζεται η πρώτη ύλη και αυτή είναι το χώμα. Όχι όμως οποιαδήποτε χώμα. Με σούστες και κάρα μεταφέρονταν το χώμα. Στον Τύρναβο από δύο περιοχές. Το κοκκινόχωμα το οποίο ήταν αργιλώδες και όχι αμμουδερό από την περιοχή «Κεραμαριά», εκεί που σήμερα βρίσκεται το Γενικό Λύκειο Τυρνάβου, ενώ το ασπρόχωμα μεταφέρονταν από την περιοχή «Καστρί» νότια της πόλης, μεταξύ Τυρνάβου και Αμπελώνα. Συνεχίζοντας τη διαδικασία και το ξεκίνημα ώστε το χώμα να γίνει αγγείο, ο κ. Χαράλαμπος Καλύβας σημειώνει: «Μεταφέραμε το χώμα στο εργαστήριο. Το αφήναμε να «ξεκουραστεί» και να σιτέψει και αυτό γιατί η ψυχή του χώματος ήταν ακόμη στο χωράφι απ’ όπου το πήραμε». Στη συνέχεια οι τεχνίτες έβρεχαν το χώμα, το έκαναν «μπλάνες», το δούλευαν και το έπλαθαν με τα πόδια. Όσο πιο πολύ δουλεύονταν πλέον ο πηλός τόσο ποιο ποιοτικό γίνονταν το αγγείο. Ο τσουκαλάς έπαιρνε τον πηλό, τον έβαζε στον τροχό τον οποίο γυρνούσε με το πόδι. Μόλις ολοκληρώνονταν το αγγείο τότε το άφηναν στη σκιά να στεγνώσει και όχι στον ήλιο γιατί τότε θα «έσκαγε». Στη συνέχεια έπρεπε να κάψει το καμίνι, με ξύλα, καλαμιές, κλίματα, βάτα. Υπήρχαν δύο ειδών αγγεία για ψήσιμο στο καμίνι, εκείνα που ήταν για αγροτική χρήση ή για αποθήκευση σιτηρών και άλλων αγροτικών προϊόντων τα οποία ψήνονταν μία φορά στους 700 βαθμούς Κελσίου, όπως επίσης οι γλάστρες στάμνες κ.ά. Καθώς και εκείνα που ψήνονταν δύο φορές στο καμίνι στην υψηλή θερμοκρασία των 1000 βαθμών Κελσίου. Αυτά τα δεύτερα αγγεία ήταν εκείνα που προορίζονταν για οικιακή χρήση όπως πιάτα, φτίνες – κατσαρόλες, γάστρες τα οποία είχαν επίχρισμα και ήταν γυαλιστερά στο εσωτερικό τους.  Απορίας άξιο είναι όμως πως σε ένα τροχό όπου κατασκευάζονταν μια πήλινη κανάτα μπορούσε να κατασκευαστεί και ένα τεράστιο πιθάρι χωρητικότητας παλαιά 300 οκάδων (μέχρι τετρακόσια – πεντακόσια κιλά ή λίτρα σήμερα). Ο Χαράλαμπος και ο Νίκος Καλύβας αποκαλύπτουν τον τρόπο της κατασκευής σημειώνοντας βέβαια με έμφαση ότι ο καθένας αγγειοπλάστης είχε και τα μυστικά του τα οποία του εκμυστηρεύτηκαν οι γονείς και οι παππούδες ή τα ανακάλυψαν πάνω στην πράξη της δουλειάς. Για το μεγάλο πιθάρι υπήρχε η διαδικασία των αμπολιών, κατασκευάζονταν δηλαδή τμηματικά και στη συνέχεια η ένωση γίνονταν με ένα «κόθαρο» μεγέθους μπράτσου χεριού και ανάλογο μήκος με το πιθάρι. Επειδή το βάρος ήταν μεγάλο ακόμα και για τα τμήματα του πιθαριού ο ένας αγγειοπλάστης «κλωτσούσε» για να γυρίζει ο τροχός και ο άλλος έφτιαχνε το πιθάρι. Ταυτόχρονα γίνονταν και το ανάλογο κέντημα με άσπρο χώμα το οποίο μετά το ψήσιμο έμενε ανεξίτηλο πάνω στο κεραμικό. Ο Χαράλαμπος και ο Νίκος Καλύβας, οι τελευταίοι παραδοσιακοί αγγειοπλάστες του Τυρνάβου αναπολούν τον παλιό καλό καιρό με νοσταλγία. Ξεχνούν τις δυσκολίες της πανάρχαιας τέχνης τους και κρατούν μόνο τις καλές αναμνήσεις. http://www.eleftheria.gr/viewarticle.asp?aid=19943&pid=7&CategoryID=7